II. Abdülhamid döneminde Adana’da tarım aletleri ithalatı

Adana’nın tarımda makineleşmeye gitmeye başlaması 1860’lı yılların başına denk düşer. Tarımda makineleşmeyi özendirmek adına ithalatı yapılan tarım araçları gümrük vergisinden muaf tutulur. 1865’lerden sonra Çukurova’da üretilen pamuğa talepler azalmaya başlar.

10 yıl kadar tarım araçlarının ithali yavaşlar ve neredeyse hiç yapılmaz. Yerli çiftçilerden biri 1875 yılında dönemin tarım teknolojisine bir katkı sunar. Adanalı çiftçi üç demirli adı verilen bir tarım aleti imal eder. 1879 yılında atların yardımıyla kullanılan orak makinesi ilk defa ithal edilir. Fakat bu alet, ağırlığı ve çalışma şartlarının zorluğu nedeniyle kullanılamaz. Zira iki dönüme ekilen buğday, 1831 yılında icat edilen söz konusu orak makinesiyle beraber 6 kişinin gün boyu çalışmasıyla ancak biçilebiliyordu.

Sultan II. Abdülhamid’in 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta geçmesinden birkaç yıl sonra, Adana’da biçerdöver ithalatı ilk defa 1880 yılında gerçekleşir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nden yapılan bu ithalatın akabinde İngiltere’den de ithalat başlar:

“Aynı yıllarda İngiltere’den Messrs. Richard Hornsby&Sons şirketinden de tarım araçları satın alındı. Ancak, hayvanlar tarafından çekilen bu makineler de ağır olduğu için yeterince kullanılamadı. 1881 yılında İngiliz Konsolosu Henderson tarafından hazırlanan Rapor’a göre: Vali [Abidin Paşa] kendisini tarımsal gelişime adamış durumda. Belediye’nin parası Avrupa çiftlik aletleri almaya yatırılıyor. Çalıştırılan insanlar genellikle Arnavut ve tarım işlerinde yerli usullere uymakta pek istekli değiller, dolayısıyla Vali’nin çabaları pek sonuç vermiyor. Bazı çiftçiler Vali gibi Avrupa saban ve aletleri getirdiler, fakat sık sık bozulduklarından yeni tarım tekniklerinde pek ilerleme sağlanamadı.” (Adana Sanayi Tarihi, Adana Sanayi Odası (ADASO) Yayınları, 2008, s. 33.)

1880’li yıllardan itibaren Çukurova’da tarımsal makine ithalatı artmaya başlar. Fakat yedek parça eksikliğiyle tamirat için teknik eleman olmayışı ithal edilen kimi aletlerin hurdaya çıkmasına sebep olur:

“1886’da diğerlerine oranla daha hafif olan ABD malı Johnson Harverter Co. markalı biçerdöverlerden 50 tane ithal edildi ve böylece Adana’da bulunan biçerdöverlerin sayısı 600’e ulaştı. Ancak yeterli yedek parçanın olmayışı ve bozulan aletleri onaracak teknik elemanların eksikliği nedeniyle bazı araçlar kısa zamanda kullanılamaz hale geldi. İngiliz Konsolosu tarafından hazırlanan raporda, teknik eleman eksikliğinin boyutu “Gevşeyen vida nedeniyle bile makine terk ediliyor,” denilerek açıklanmakta.” (age. s. 35.)

Bozulan tarım aletlerinin onarılamaması ve teknik eleman yetersizliği aşağı yukarı 50 yıl sonra da Çukurova’da ciddi bir meseledir. Cumhuriyetin 10.yılında dahi, 1930’larda, Adanalı çiftçiler aynı dert devam eder. Bozulan tarım aletleri tamir göremiyor ve iyi bir onarım-bakım yapacak ustaları yoktur.

1890’lı yıllardan itibaren tarım makineleri Çukurova’da hızla artmaya başlar. Batılı tarım aleti üreticileri Adana’da şubeler açmaya başlar. 1896’da 100 adet harman makinesi satışı gerçekleşir:

“Abidin Paşa tarımın makineleşmesine büyük önem vermişti. Messrs. T. & F. Howard’tan iki lokomotif almıştı. Fakat kullanıcıların cahilliği nedeniyle sonuç alamadı. Hayvan gücünün ucuz olduğu bölgede makineleşmenin revaç bulması da zor. Yine de çiftçiler iyi çalışan makineleri görmek için sabırsız,” denilmektedir. ABD’nden 1887 yılında 2 ve 1888 yılında 5 buharlı harman makinesi ithal edildi. 1890 yılında bölgenin tarımsal makineler açısından iyi bir pazar olduğunu anlayan ABD kökenli Mc Cormick şirketi Adana’da sürekli bir satış yeri açtı. Bunu, Fiat traktörlerinin Adana ve Mersin’de, Fordson şirketinin Tarsus’ta açtığı şubeler takip etti. 1892 yılında Adana ve Tarsus’ta bulunan buharlı harman makinelerinin sayısı 25’e ulaştı. 1896 yılında Adana’da 100 harman makinesi satıldı.” (agy.)

Çukurova’da tarım makinelerine ilginin artması beraberinde rekabeti de getirir. ABD, İngiliz ve Alman firmaları makinelerini satmak uğruna kıyasıya mücadeleye girişir. Bu yabancı firmalar tarım makinesi almak isteyen çiftçilere kredi vermeye başlar:

“Deutsche Levantinische Baumwolle Geselschaft kuruluşu 1906 yılında bölgedeki üreticilere 2 milyon frank tutarında kredi açtı. Gelişmeler sonucunda ABD şirketi biçer makineleri, İngiliz şirketi buharlı pulluk ile biçerdöver ve Alman şirketi orak makineleri satışında tekel konumuna geldi.” (age. s. 35.)

Aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi büyük çoğunluğu Rum kökenli Tırpani Kardeşler Şirketi tarafından ithali yapılan tarım aletlerinin değeri oldukça yüksektir.

“Belçika Başkonsolosu tarafından yapılan bir araştırmaya göre, I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde 1913 yılında Adana’da 180 buharla işleyen harman makinesi, 1.800 orak makinesi, 50 buharla işleyen pulluk, 200 de toprağı derinden süren pulluk bulunmaktaydı. Aynı tarihte 91 harman makinesi, 1 İngiliz traktörü ve 2 hububat mibzeri vardı. Buharlı pullukların neredeyse tamamı İngiliz malıydı. Orak makinelerinde Mc Cormick, Plano, Deering markaları başta geliyordu. Makine sahibi büyük çiftçi kendi işi bitince, makineyi diğer çiftçilere kiralıyordu.” (age. s. 35.)

Donald Quataert (1941-2011)’in “Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908” adlı kitap çalışmasındaki verilere göre Adana’da gerçekleşen tarım aletleri ithalatının maddi değeri şöyle:

Kaynakça:

1-Adana Sanayi Tarihi, Adana Sanayi Odası (ADASO) Yayınları, 2008.

2-Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.