İslam hukuku açısından kripto paralar ve Blockchain teknolojisi
Kadim yayınlarından çıkan “İslam Hukuku Açısından Kripto Paralar ve Blockchaın Teknolojisi” adlı kitap, Doç. Dr. Hasan Doğan tarafından yazıldı. Kitabın önsözünde paranın serüveninden bahseden Doğan, “Para, işte bu serüvende, ihtiyaçlardan ortaya çıktı ve anlam kazandı. Takvim gibi, saat gibi hayatımıza girdiği andan itibaren yokluğu neredeyse düşünülemeyecek temel bir değer oluverdi ve her insanın meselesine dönüştü. Para, sadece ekonomi disiplininin kolayca çerçevesini çizip bırakacağı bir kavram değildir. Bu bakımdan ekonomi dışında, siyaset, hukuk, psikoloji, felsefe, sosyoloji, tarih, din ve daha pek çok disiplinin üzerinde geniş tartışmalara giriştiği dehlizlerle dolu bir labirenti andırmaktadır. Kimi zaman kınanan, bazen övülen, peşinden koşulan, sevilen ya da nefret edilen duygu yansımaları ve yerinde durmayan dinamik yapısıyla adeta her dönem karşımıza başka yüzlerle çıkagelmiştir,” demektedir.
Gerçekten para “varlığı bir dert yokluğu yaradır.” Tabi teknoloji geliştikçe paranın niteliği de değişiyor. “Madeni paralardan kâğıt paralara geçiş sürecinde de kâğıt paranın güvenilirliği sorununun hararetle tartışılmış olması kuvvetle muhtemeldir. Aynı şekilde kâğıt paradan elektronik paraya geçişin de sancısız olduğu söylenemez. Şimdi bir adım daha ilerleyerek teknolojinin verdiği imkânlar etrafında ortaya çıkan yepyeni bir para sistemini tartışmaktayız.” Bu tartışmayı İslam hukuku açısından irdeleyen, yorumlayan ve analiz eden Doğan özgün bir eser meydana getirmiş.
“Modern ekonomi ve ticaret, hızıyla, mübadeleye bakış açısıyla yeni bir çizgi yakalamıştır. Elektronik para kavramına dair meseleleri henüz hazmedememişken, simdi kripto para kavramı, küçük tasarruf sahiplerinden büyük devletlere varıncaya kadar hepimizin gündemine girmiştir. Bu durum, ister istemez eski paraya dair kavramsallaştırmanın değişime mahkûmiyetini haber vermektedir.”
“Kripto para kavramı ve dayandığı sistem, bilişim ve ekonominin yani sıra, din ve hukuk bilimleri tarafından da irdelenmeye, ilgili olduğu resimde doğru yere konumlandırılmaya muhtaçtır. Kripto para sistemine peşinen taraftar veya karşı olmak yerine, borsa, bankacılık, sigorta, kredi gibi kavram ve sistemlerin geçirdiği dönüşümü dikkate alarak, konuya dair çok boyutlu değerlendirmeler yapılması zaruret arz etmektedir. Kripto para kavramının doğru anlaşılması, ilgili kavram ve yaklaşımların bilinmesi ve sağlıklı biçimde analiz edilmesi ile mümkün olabilecektir. Bu çalışmada para, kripto para, blockchain teknolojisi kavramlarına ana hatlarıyla temas ettikten sonra İslam hukuku açısından mevcut şartlar altında kripto paraların müspet ve menfi yönlerini değerlendirme çabalarına küçük de olsa katkıda bulunmaya gayret gösterdik.”
Kitabın birinci bölümünde “Para Kavramı, Çeşitleri ve Para Sistemleri” işleniyor. Paranın tanımı, kullanım amacı anlatıldıktan sonra paranın ihtiva ettiği unsurlara değiniliyor.
“Söz konusu tanımlar etrafında paranın ihtiva ettiği dört unsur ve fonksiyon öne çıkmaktadır: Kıymet Ölçüsü, Değişim Vasıtası, Kıymet Nakli Vasıtası ve Ödeme Vasıtası olmak.” Bunun yanında klasik para teorisinde paranın sahip olması gereken beş niteliği de yine kitapta sayılıyor. Taşınabilirlik, Dayanıklılık, Bölünebilirlik, Homojenlik – bağdaşıklık, Standart olma-tekdüzelik. Bu açıklamalardan sonra paranın ortaya çıkışından bahsediliyor. Epey detaylı anlatılan paranın çıkış serüveni tarihselliği ile de dikkat çekicidir. Asıl konumuza daha çok yer ayırabilmek için bu bölümden alıntı yapmıyoruz. Daha sonra Doğan, Mal / Metal Paralar, Metal Parayı Tam Temsil Eden Paralar, Krediye Dayalı Paralar, Elektronik (Dijital) Para, Kripto Para başlıklarıyla paranın çeşitlerinden bahsediyor. Bir sonraki başlıkta “Altın Standardı (Altın Tek Metal Sistemi)” altının güvenirliğinden bahsettikten sonra altının para olarak kullanıldığı zamanları ve sonrası süreci anlatıyor. Bölümün diğer başlıklarını da paylaşalım. “Gümüş Standardı, Bimetalizm ve Kâğıt Para Sistemi.”
Bölüm bittiğinde okuyucuya detaylı bilgi alabileceği bölüm notları başlıklı bir yer açılmış. Yazarın yararlandığı kaynaklar bu bölümde derli toplu yer alıyor.
İkinci bölümde “Blockchaın Şifreleme Teknolojisi ve Kripto Para Sistemi” başlığı okuyucuyu bekliyor. Giriş bölümünde kripto para sisteminin varlık sebebi olan Blockchaın teknolojisi genel olarak tanıtılıyor.
“Kripto paraların üretilmesini sağlayan, bir anlamda kripto paraların varlık sebebi olarak niteleyebileceğimiz blockchain teknolojisi, her ne kadar sanal para birimi Bitcoin ile üne kavuşmuş ise de sadece finans sektörü ile sınırlı kalmayan farklı alanlarda değişik endüstriyel uygulamalarla hayatı kolaylaştıran, taraflar arasındaki güven sorununu ve sistemlerin yüksek maliyetli güvenlik problemlerini ortadan kaldırarak verimliliğin artmasını sağlayan bir ekosistem olarak karşımıza çıkmaktadır.”
Daha sonra şifreleme teknolojisinden bahsedildikten sonra teknolojinin kullanım yelpazesinden bahsediliyor. “Bugün dünyanın dört bir yanında büyük ölçekli çok sayıda kuruluş, rekabet gücünü artırma veya sahip olduğu kaynakları verimli kullanma gibi amaçlarla bu teknolojiden faydalanma yoluna gitmiştir. Örneğin Kanada hem güvenlik hem de ekonomik tasarrufu gözeten, anlık ve yüzde yüz doğrulama fırsatı sunacağını öngördüğü blockchain sistemini esas alan kimlik kartlarını kullanacağını; Estonya, sağlık sisteminde blockchain teknolojisinden yararlanacağını duyurmuştur. İsveç hükümeti, tapu sicil kayıtlarının muhafazası ve yönetilmesini blockchain ile gerçekleştirmek için çalışma yapmaktadır.4 Aralık 2020’de Almanya Federal kabinesi, tüm elektronik değer işlemlerinin blockchain teknolojisi kullanılarak kaydına imkân tanıyan bir kanunu kabul etmiştir.” Bankaların, büyük şirket ve kuruluşların bu teknolojiden faydalanmak için çalışmalar yaptığını örnekleriyle okuyucuya sunan Doğan, Türkiye’nin bu teknolojiden bihaber olmadığını da örnekleriyle anlatıyor.
“Son yıllarda diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de blockchain konusunda çeşitli alanlara dair adımlar atılmaktadır. Örneğin 11. Kalkınma Planı altında ve Merkez Bankası’nın sorumluluğunda “Blockchain tabanlı dijital merkez bankası parası” uygulamaya konulması planlanmaktadır. Blockchain uygulamalarının yaygınlaştırılmasını teminen ulaştırma ve gümrük hizmetlerinde gerekli hukuki ve fiziki altyapı çalışmaları tamamlanması hedeflenmektedir.”
“Türkiye’nin ilk finansal blockchain projesi, Borsa İstanbul (BIST) bilişim teknolojileri uzmanları tarafından Eylül 2018’de hayata geçirilmiştir. Söz konusu projeyle Borsa İstanbul, Takas İstanbul ve Merkezi Kayıt İstanbul’un elektronik başvuruya ait müşteri veri tabanında yer alan bilgiler senkronize hale getirilerek belirtilen veri tabanına yeni müşteri bilgisi eklenmesi mevcut bilgilerin değiştirilmesi ve belge yönetiminin blockchain aği üzerinden gerçekleşmesi sağlanacaktır. Böylece veri tabanına bilgi girişindeki olası hataların önüne geçilerek hızlı, güvenilir ve şeffaf bir platformun oluşması hedeflenmektedir.”
Bu ve daha fazlası bilgilerden sonra teknolojinin meşruiyeti, kripto paraların temel özellikleri ve gelenekler paralarla arasındaki farklar alt başlıklarla inceleniyor. Kripto paranın rezerv para olması alt başlığı da dikkat çekici bilgiler sunuyor. Bitcoin ve madenciliği, Bitcoin cüzdanı, Token kavramı ve türleri de yine önemli alt başlıklar olarak göze çarpıyor. Bölüm sonu notları ile birçok kaynak ilgilisine sunuluyor.
Kitabın ana omurgasını oluşturan “İslam hukuku açısından kripto paraların meşruiyeti” kitabın üçüncü bölümünü oluşturuyor. Kuran’dan örneklerle başlıyor bölüm ve ayetlerle konunun muhteviyatı güzel bir çerçeveye oturtuluyor.
“Anılan ve burada yer vermediğimiz birçok sayıda ayet ve hadiste genel olarak ölçme ve tartma faaliyetlerinin tümüne dair hassasiyet gösterilmesi emredilmiştir. Paranın da en önemli vasfının bir ölçü birimi olduğu dikkate alındığında bu ayet ve hadislerin hedeflediği başlıca konular arasına girmektedir. İslam dini, ölçünün doğruluk, itimat gibi hususlarda herhangi bir eğriliğe, tartışmaya, aldanmaya konu olmaması hususuna büyük önem vermektedir. Her türlü para ve para benzeri mübadele araçları için İslam hukukçuları da bu yaklaşım ışığında değerlendirmeler sunmaktadır.”
“İslam’da teorik ve pratik açılardan bakıldığında, nesnelerin değerinin korunmasının tüm alış veriş ve mübadele işlemlerinde temel ölçü olduğu söylenebilir. “Tartıyı tam tartmak” kavramı ise, bu ölçüyü korumak anlamında her türlü sahtecilikten uzak durmak olarak anlaşılmıştır.”
Genel tanım ve açıklamalardan sonra Doç. Dr. Hasan Doğan bu bölümde öncelikle aleyhte görüşlere yer veriyor. “Devlet güvencesi eksikliği, Erişim tahdidi, suç vasıtası olması, mal olmaması, spekülasyonlara açık ve garara konu olması, sebepsiz zenginleşme vasıtası olması, vergilendirme problemleri, kenze (hazineye) konu olması başlıklarını inceledikten sonra değerlendirme başlığı ile gerekçe ve tespitleri bir bütün olarak inceliyor, yorumluyor. Sonrasında da lehte ileri sürülen görüşlere yer veriyor. Fayda –risk paylaşımı, yüksek hız- yüksek güvenlik, diğer tasarruf vasıtaları ile taşıdığı benzerlikler, otoriteden bağımsız olması vs başlıkları ile lehte olan görüşleri de kitabında sıralıyor. Platform üretme çabaları ve helal kripto para borsaları yine bölümün önemli başlıkları olarak göze çarparken okuyucu bölüm sonunda bölüm sonu notlarıyla baş başa bırakılıyor.
Kitabın dördüncü bölümü” Kripto Paralara Dair Çeşitli Hukuki Konular” başlığını taşıyor. Kısa bir bölüm olmasına rağmen halen sorgulanan hukuki sorunları tartışmaya açıyor. Okuyucuyu bilgilendiriyor.
Kitabın beşinci bölümü “Sonuç” başlığını taşıyor. Bu bölümde yazar özgün görüşlerini önceki bölümlerle sentezliyor.
“Teknolojinin ve hayatin dönüşümü karşısında İslam’ın duruşu, sadece Müslümanlar için değil tüm insanlık için büyük değer ifade etmektedir. Esasen İslam dini genel olarak özgün ve dinamik yapışı ile insanların meşru çerçevede huzur ve refahının artışını hedefleyen bir yaklaşıma sahiptir. İslam dininin, kalkınma ve gelişim yolunda itici bir güç olduğu tarihteki örnekleriyle sabittir. Yenilikler karşısında bağnaz, ön yargılı, tutucu bir tavrın, İslam’ın gerçekçi ve değişimci karakteristiği içinde yer bulması mümkün değildir. İslam’ın insan ve hayatına, akla, tefekküre, bilim ve eğitime, çalışmaya verdiği önem, zaten izahtan varestedir. Bu çerçevede İslam’ın “yeni” kavramı ile bir derdinin olmadığının altını çizmeliyiz. Mesele “yeni”nin İslam’ın temel prensip ve hedeflerine uygun olup olmadığının denetlenmesi ve buna dair geniş perspektifli bir değerlendirme yapılmasını temin etmektir. Yeni, bir ihtiyaç ve mecburi bir akıbete dairse İslam’ın bunu hiç yokmuş gibi görmesi beklenemez. Ya buna karşı kendi orijinal yaklaşımını ortaya koymak ya da yeniye dair sınırlarını çizmek durumundadır.”
Kitap “Ekler” kısmıyla sonuçlanıyor. Filistin Devleti Yüksek Fetva Konseyinin Bitcoin ile ilgili kararı ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Bitcoin hakkında verdiği fetvalar dikkat çekerken “Osmanlı Devletinin Paranın Kullanılmasıyla İlgili Arşiv Belgeleri” yine önemli bir ek olarak okuyucusunu bekliyor. Doç. Dr. Hasan Doğan, Cumhurbaşkanı Özel Kalemi de olduğundan dolayı 16 Nisan 2021’de Resmi Gazetede yayımlanan “Ödemelerle Kripto Varlıklarının Kullanılmasına Dair Yönetmeliği” de es geçmiyor kitabında. Kitap “Kripto Para İle İlgili Terimler” başlığı ile sona eriyor.
Kitap bir bütün olarak incelendiğinde ilgilisine ve meraklısına epeyce bilgi ve kaynak sunuyor. Geleceğin parası olacağını düşündüğüm kripto paraların İslam hukuku çerçevesinde derli toplu incelenmesi önemlidir.
Gerçek Tarih dergisi Kasım 2022 sayısında yayınlanmıştır.