1917 Rus Ekim Devrimi’nde Bolşevik Müslümanlar

1917 yılında Çarlık Rusya’da gerçekleşen sosyalist ihtilal tüm dünyada “Ekim Devrimi” olarak bilinir. Bolşevikler tarafından organize edilen ihtilal Jülyen takvimine göre ekim ayında gerçekleştiğinden adı “Ekim Devrimi” şeklinde hafızalara kazınmıştır. Tüm dünyanın kullandığı ve günümüzde dahi esas takvim olan Miladi’ye göre, “Bolşevik Devrim”, yani “Ekim Devrimi” kasım ayına denk düşmektedir. Rusya’da sosyalizme kadar Jülyen takvimi kullanılmıştır. Ardından Miladi’ye geçilmiştir. Yine dönemin Rusya’sında Çarlık rejimi Jülyen’i dayatırken, bölge Müslümanları Hicri takvimden asla vazgeçmemiştir. Devrimden sonra Rusya’da ne Hicri kalır, ne de Jülyen. Jülyen takvimine dönersek M.Ö. 100-44 yılları arasında hüküm süren Roma İmparatoru Jül Sezar tarafından icat edildi. Sezar tarafından, kendine özgü ve Miladi’nin karmaşık haline getirilen Jülyen takviminin bir değişik versiyonu Bizans İmparatorluğu tarafından kullanıldı. Bizans veya Ortodoks takvimi olarak bilinen bu takvim 1453 yılında İstanbul’un fethinin ardından son bulur.

Kendini Bizans’ın mirasçısı ve Hristiyanların savunucusu gibi gören Rusya Çarlığı tarafından 1700 yılına kadar kullanılan Bizans takvimi, Balkanlarda da büyük ölçüde kullanılmıştır. Jülyen ile Bizans takviminin aralarındaki fark yılbaşı gününün ayrı tarihlerde olmasıdır. Bizans yani Ortodoks takviminde yıl, bir süre 1 eylül ile başladı, nedenine gelince, Bizanslılar o dönem, Hazreti İsa’nın doğum gününü bu tarih olarak belirlemişti. Daha sonra Hazreti İsa’nın doğum tarihini 21 mart yaptılar. Daha çok Rum Ortodoks Kilisesi ile Rus Ortodoks Kilisesi tarafından kullanılan Jülyen takvimi günümüzde hâlâ Rusya’da çeşitli kiliseler tarafından kullanılmaktadır.

Jülyen ve Bizans takviminin detayı dipsiz bir kuyudur. Önce Katolik ve Ortodoks çatışması yani mezhep kavgası karşımıza çıkar. Avrupa ve Rusya’da bir zamanlar Katolikler için adeta sürek avı düzenlenmekteydi ve hunharca katlediliyordu. Batı dünyasında Jülyen-Bizans takvimi esaslı hiçbir hadise kayıtlarda yoktur, gündeme gelmez, buna İstanbul’un fethi de dahil. Fakat Rusya’daki Ekim Devrimi her nedense Jülyen takvimine göre anılır. Tarihi kayıtlara bu şekilde geçen Ekim Devrimi üzerinden “Bizans ruhu” diri tutulmaktadır da diyebiliriz.

MÜSLÜMAN SOSYALİSTLERİ KOMİTESİ

Ekim Devrimi’nin gerçekleşmesinden aylar önce bölge Müslümanları sosyalist kimlik üzerinden bir çıkış yolu aramaktaydı. İkinci sınıf vatandaş muamelesi gören Müslümanlar adına Molla Nur Vahidov tarafından, günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı olarak Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nin başkenti Kazan’da siyasal örgütlenmenin temeli atılır.

Vahidov’un önderliğindeki 1917’nin Nisan ayında gerçekleşen oluşumun adı Müslüman Sosyalistleri Komitesi’dir. Kısa adı MUSKOM olan bu komitenin ismi konusunda grup içesinde hayli tartışmalar ve fikir ayrılıkları yaşanır. Arkadaşları ısrarla komitenin adının “Tatar Sosyalistleri” olmasından yanadır. Vahidov şiddetle karşı çıkar bu isme ve ısrarla komitede “Müslüman” kelimesinin geçmesinden yanadır. Neticede Vahidov’un isteği olur ve oluşumun adı Müslüman Sosyalistleri Komitesi’dir. Vahidov’a göre, yok sayılan, aşağılanan ve ezilen Müslümanların kurtuluş hareketi Kazan’dan başlamalıdır. Komitenin sekreteri İbrahim Koliyev isim konusundan ve Vahidov’dan şöyle bahseder:

“Biz ne kadar komitenin Tatarlar arasında çalışması gerektiğini ve ancak o ölçekte iş yapabileceğini söylesek de, O kendi sözünden bir adım geri gitmedi. Tersine, bu komitenin bütün İslâm aleminde kurulacak komitelerle birlikte çalışması ve sadece Tatarlar arasında değil, belki bütün İslam dünyasında sosyalizm fikrini yaymaya çalışması gerektiği düşüncesinde ısrar etti. Bizde, sonunda ona katıldık ve ‘Müslüman Sosyalistleri Komitesi’ ismiyle işe başladık.”

Ümmetçilik Vahidov’un düşüncesinin merkezindedir. Ulusal kurtuluş değildi düşüncesi, öyle olsaydı zaten “Tatar Sosyalistleri” ismini pekala kabul edecektir. Hedefi Rusya Müslümanları başta olmak üzere tüm dünya Müslümanlarını, Doğu’nun mazlum halklarını hak ettikleri mevkide yaşatmaktı. Vahidov’un derdi ümmetti, İslam’dı.

Sovyet devrimi sonrası yaşamını Türkiye’de sürdüren Abdullah Battal Taymas hatıralarında Vahidov’dan şöyle bahseder:

“Kazan’da Mollanur Vahidov adlı birisi, Müslüman işçileri adına sosyal demokrat teşkilatı kurmuş ve Kızıl Bayrak isimli gazete çıkarmaya başlamıştı.”

Şimdi burada, akıllara şu sentez de gelmekte; “İslam” ve “sosyalizm”, ne alaka değil mi? O dönemin sosyalistlerini, günümüzdeki sosyalistlerle bir tutmamak gerekiyor. Sadece Rusya, Kazan Müslümanları değil, aynı dönem yine Rusya’da, Osmanlı’da; Selanik’te, İstanbul’da ve Anadolu’da, Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler fikirlerinin içinde “sosyalist” kelimesi geçen ırkçı ve faşist oluşumlar kurmuşlardır. Bunlardan bazıları şöyle; Yahudi Sosyalist Selânik İşçi Federasyonu, Hınçak Sosyal Demokrat Partisi, Osmanlı Sosyalist Fırkası, Türkiye Rum Sosyalist Merkezi, Makedonya İç Devrimci Örgütü, Daşnaksutyun Ermeni Örgütü. “Komün” taraftarı Türkler de var. Bunlardan biri, Anadolu’dan Rusya’ya geçen ve orada Türkiye Komünist Partisi’ni kuran Mustafa Suphi’dir. 1883 Giresun doğumlu ve 28 Ocak 1921 yılında arkadaşlarıyla birlikte hunharca katledilen, cesedi Karadeniz’e atılan Mustafa Suphi ve arkadaşlarını yukarıda örnekler verdiğim örgütlerin düşünce yapısından ayrı tutmak gerekiyor. Mustafa Suphi Pan-İslâmist düşüncededir. Suphi’ye alternatif olarak, o dönem Anadolu’da sipariş üzerine kurulan diğer komünist partiyi hatırlatmakta fayda var.1890’lardan itibaren etnik ve dini kurtuluş yolu arayan birçok oluşum, “sosyalist” kelimesini kullanmıştır fakat uyguladıkları meçhuldür.

Müslüman Sosyalistleri Komitesi’nin başkanlığına Molla Nur Vahidov seçilirken, yardımcılık görevine Emine Muhiddinova iminde bir bayan getirilir. Her ikisi komite sekreteri Koliyev gibi Tatar Türklerindendir. Muhiddinova Müslüman Sosyalistleri Komitesi’ni anlatıyor:

“Müslüman proletaryasını, Tatar proletaryasını Doğu’daki devrimci askerin öncü partisi yaparak, Doğu’nun bütün mazlum halklarını Avrupa kapitalizminin boğuşlarından azad etmek.”

Ekim sonrası Sovyetleşme sürecine büyük ölçüde katkı sunan, Lenin ve Stalin’den sonra ilk gelen isim olan Sultan Galiyev, Molla Nur Vahidov ile 1-11 mayıs 1917 tarihleri arasında gerçekleşen “Tüm Rusya Müslümanları Kongresi”nde tanışır. Moskova’da bir okul binasında gerçekleşen kongreye 450 delege davet edilir. Katılım oranı yüksek olur. Delege sayısı 980’e çıkar. Ve bir ilk de yaşanır; kongreye 112 kadın delegede katılır. Müslüman tarihinde ilk defa bu sayıda kadınlar ilgi gösterir bir kongreye. Moskova’daki bu kongre sonrası Müslüman Sosyalistleri Komitesi’ne katılan Sultan Galiyev burada kritik görevler üstlenir. Komitenin büyümesi adına önemli propaganda çalışmaları yapar. 1918 yılında Vahidov’un öldürülmesinin ardından MUSKOM’u yöneten Galiyev liderini hiçbir zaman unutmaz. Vahidov’un davasını olduğu gibi sürdürür.

EKİM DEVRİMİ SÜRECİ

1917 yılının sonbaharında 7 kasım günü Petrograd ve Kazan’da “Ekim Devrimi” kendini gösterir. Çoğunluğu Rus olan işçi, köylü ve düşük rütbeli askerlerden oluşan silahlı Bolşevikler bu iki şehrin yanı sıra ülke genelinde yönetime el koymaya başlar. Çar’ın idaresindeki Rus ordusunda görevli bulunan subayların Bolşevik tarafına geçmesi istenir. Taraf değiştirmeyen subaylar Bolşevikler tarafından tutuklanırken kimileri infaz edilir. Artık saflarda net olarak belirlenir; Beyazlar ve Kızıllar. Çar ve Geçici Hükümet yanlısı tek askeri güç Beyazordu’dur. Rusya genelinde Bolşevikler tarafından yerel hükümetler kurulur. Bu yerel yönetimlerin üyeleri belirgin şekilde Rus halkındandır.

Sultan Galiyev 1917’deki Bolşeviklerin darbesine Kazan’da şahitlik eder. Ülkedeki rejim değişikliğinin ilk günlerinde çoğu Müslüman gibi Galiyev’de fazla aktif değildir.

Rusya’daki bu devrim alt sınıfın tetiklemesiyle başlamıştır. Birçok bölgede işçi sınıfıyla düşük rütbeli askerlerin birlikte hareketiyle kendini gösteren Ekim Devrimi, Kazan’da da yine düşük rütbeli askerlerin yönetime el koymasıyla tetiklenir. Kazan Askeri Garnizonu’nda görevli Rus astsubaylar tarafından, er düzeyindeki askerlere verilen emirler doğrultusunda yüksek rütbeli subaylar tutuklanır. Küçük bir karmaşadan sonra Bolşevik yanlısı sivil Ruslar garnizondaki astsubaylar tarafından silahlandırılır. Bu esnada da Kazan Müslümanları yaşanan hadiseyi kavramaya çalışmaktadır. Bir gün içerisinde gerçekleşen Bolşevik yanlısı askeri harekatın yanında Rus milisler de yer alır. Hadiselerin ertesi gününde artık her şey bitmiştir, Rusya’yı o esnada yönetmeye çalışan Çar yanlısı “Geçici Hükümet”in az sayıdaki taraftarları Bolşevikler tarafından teslim alınır. Rusya’nın bütün bölgelerinde olduğu gibi Kazan’ın yönetimini de Rus Bolşevikler üstlenir. Bir süre sonra, Kazan’daki barut fabrikasında çalışan yaklaşık 300 kadar Müslüman işçi, Bolşeviklere, kızıl muhafızlara katılır. Bu katılım, Müslümanların Kızıllara ilk yüksek sayıdaki katılımıdır.

BOLŞEVİKLERDEN MÜSLÜMANLARA ÇAĞRI

8 kasım 1917 tarihinde Sovyetler Kongresi gerçekleşir. Kongrede “Barış Kararnamesi” kabul edilir. Bu kararnameye göre, emperyalist savaşlara karşı ve ilhaklar ile tazminatların olmadığı bir barış uğruna savaş ilan edilmiş olup; ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı benimsenir. Ardından Bolşeviklerin lideri Lenin tarafından Müslümanlara çağrı yapılır. 1917’de aralık ayının ilk günlerinde, Rusya basınında yer alan Lenin’in çağrısını, İstanbul’da yayınlanan dönemin gazetelerinden Vakit 2 ocak 1918 tarihli sütunlarına taşır:

“…Ey Rusya Müslümanları! Ey Volga ve Kırım Tatarları. Ey Sibirya ve Türkistan Kırgızları… Ey Kafkasya Tatar Türkleri ve Ey Kafkasya Çeçenleri. Bu saniyeden itibaren sizin dünyalarınız milli ve harsî (kültürel) müesseseleriniz her türlü müdahale ve taarruzdan beridir. Milli hayatınızı serbestçe tanzim ediniz. Size bu hakkı veriyoruz. Biliniz ki sizin ve Rusya’nın diğer milletlerinin hukukunu ihtilalin bütün kuvveti himaye edecektir. Siz de ihtilale ve onun salâhiyettar hükümeti olan hükümet-i hâzıraya yardım ediniz. Ey Şark Müslümanları! Ey Türkler İranlılar Araplar ve Hintliler, Avrupa asırlardan beri sizin canınızı, malınızı, hürriyetinizi ve vatanınızı bir ticaret metaı diye telakki ediyordu. Bu harbe ibtidâ eden haydutlar sizin memleketinizi taksim etmek istiyorlardı. Size beyan ederiz ki sâbık Çar tarafından İstanbul’un zaptına dair tanzim ve ahiren bertaraf ettiğimiz Kerenski tarafından teyid edilen hâfî muahedeler hükümden ıskat edilmiştir… Size şurasını da beyan ederiz ki Türkiye’nin mukassemesine ve Vilayeti Şarkiye’nin kendisinden ayrılmasına dair olan hafi muahede yırtılmıştır ve yok hükmündedir.

…Hind Müslümanları bile şimdiye kadar kanlarını içen İngilizlere karşı ayaklanmışlardır. Kaybedecek zamanımız yoktur. Siz kendiniz memleketinizin hâkimi ve efendisi olmalısınız. Mukadderatınızı kendi ellerinize almalısınız. Biz demokratça bir sulhe doğru kati ve azimkârane bir suretle ilerliyoruz. Bayraklarımızda her şeyden evvel cihanın milel-i mahkûmesini kurtarmak yazılıdır. Rusya Müslümanları, sizden muavenet bekliyoruz. Şark Müslümanları! Sizden de muhabbet ve teveccüh bekliyoruz.”

Bolşeviklerin daha doğrusu Lenin’in sözlerine inanan binlerce Müslüman devrimde Kızıllar tarafında yer alır. Rusların oluşturduğu Kızılordu’ya katılmazlar. Aksine kendi birliklerini kurarlar; Müslüman Kızılordu.

Lenin ve ekibi biliyordu, Müslümanlar olmadan Sovyet devriminin gerçekleşemeyeceğini. Zira aynı dönem Rusya Müslümanları en başında belirttiğimiz gibi çıkış yolu aramaktaydı. Müslümanlar bağımsız bir İslam ülkesi hayali ile Bolşeviklerin yanında Beyazlara, Çarlığa karşı savaşmış, yeni rejimin temelini atmışlardır.

BOLŞEVİK SAFLARDA NAKŞİBENDİ TARİKATI

Sosyalist Müslümanlar, Sultan Galiyev ve Molla Nur Vahidov’un liderliğinde küçük gruplar halinde Ekim Devrimi sürecinde yer alırken, bir kısım Müslümanlarda bu uğurda tarihe not düşerler. Bunlar Nakşibendi tarikatının muhalif bir kanadını oluşturan, Kazan bölgesinde oldukça etkin olan, Veysiciler adıyla da bilinen Vaizitler’di.

1860’lı yıllarda kurulan Bahaattin Vaizov tarafından kurulan bu tarikat, bölgedeki Nakşilerin muhalif kanadını oluşturmaktaydı. Veyselciler olarak ta anılan bu tarikatın tüm mensupları küçük esnaflardı. Ekim Devrimi’ne örgütlü olarak katılan tek Müslüman grup olan Veysiciler çok tutucu olmalarıyla da bilinmekte. İnançlarını gerekçe göstererek “Geçici Hükümet”i tanımayı reddeden bu tarikat ilginç bir şekilde Bolşeviklerin tarafında yer alarak devrimin gerçekleşmesine katkı sundular.

Veysiciler, kendilerinden olmayan Müslümanları dışlarken, bunları da sapkın olarak değerlendirmekteydi. Bu tarikattan olmayan Müslümanlarda Veysicilere iyi gözle bakmamaktaydı. Aralarında uçurum ve nefret duyguları hakimdi. Tarikatın dünya görüşünde, Tolstoy sosyalizminin de yer aldığı karma bir fikir de yer almaktaydı.

O dönem Veysicilere göre, Rus Bolşevikler, “Rus kafirler”in yönetimini kabul eden Müslümanlardan daha iyi idi. Yine Rus Bolşeviklerin önemli bir bölümü ateistti.

Sosyalist devrimin gerçekleşmesi uğruna, bütün oluşumları yanlarına çeken Bolşevikler, Veysicilerden oluşan “Allah’ın Alayı”nı, “Ekim Devrimi” öncesi eylül ayında silahlandırarak kendi hesaplarına savaşmalarını sağladılar. İşçi sınıfı adına devrim gerçekleştirmeyi planlayan Rus sosyalistlerin, bu tuhaf işbirliğinde üyeleri küçük esnaf olan, radikal Müslüman bir tarikatla beraber olması hayli düşündürücüdür. İki kuşak süren tarikatın kurucusu Bahaattin Vaizov Ruslar tarafından tutuklanarak psikiyatri hastanesine yatırıldı. Tarikatın lideri burada ölürken, yerine de oğlu İran Vaizov geçti.

Babasından daha radikal olan İran Vaizov birkaç defa Ruslar tarafından tutuklanıp serbest bırakıldı. 1917’ye gelindiğinde ise artık Bolşeviklerin yanındadır. Bolşeviklerin bu tarikatla olan işbirliğini yıllar sonra Sovyet tarihçileri anlatmakta hayli zorlanır. Geçerli bir açıklama yapamaz tarihçiler. Düşünün ki; devrimci proletarya ve cihat adına yola çıktıklarını savunan İslami bir örgüt yan yana.

1930 yılında Tatar tarihçisi Saceddin bu tarikatla ilgili şu yorumu yapar;

“Elbette, Allah’ın Alayı Bolşevikler tarafından silahlandırılmıştı. Örgütsel açıdan bu karar elbette haklı idi. Fakat ideolojik açıdan bu önlem tehlikeli idi. Bu, din ile komünizmi bağdaştırmanın olanaklı olabileceği yanılsamasını yaratabilir ve Sovyet iktidarı ile mistik tarikatlar arasında benzerlik olduğu sanısını yaratabilirdi.”

Sultan Galiyev’le hiçbir bağı olmayan bu tarikatın Bolşeviklerin yanında yer alması, İslami Sosyalizm düşüncesinin oluşmasında itici güç olup olmadığı da meçhuldür.

DEVRİMDE MÜSLÜMANLAR GÖRMEZDEN GELİNDİ

Sultan Galiyev Kazan Müslümanlarının Ekim Devrimi’nde fazla yer almayışlarının ezikliği içerisindedir. Galiyev devrimden dört yıl sonra, 1921’de kaleme aldığı “Tatarlar ve Ekim Devrimi” başlıklı makalesinde Ekim Devrimi’ndeki Tatar Müslümanları anlatır:

“Ekim Devrimi’nin dördüncü yılında Tatar halkının bu devrime katılmanın bilançosuna göz atacak olursak, itiraf etmek zorunda kalırız ki; emekçi yığınları ve Tatar toplumunun yoksul tabakaları devrime hiçbir katkıda bulunmamıştır.”

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) kurulması sonrası, Müslümanların Ekim Devrimi’nde fazla yer almayışları hep yüzlerine vurulur. Müslümanların bu hali dönemin Sovyet tarihçileri tarafından çarpıtılarak, Ekim’de olmayışlarının 100 yıl kadar konuşulması sağlanır. Ekim Devrim sonrası, ümmet bilinciyle Kızılordu saflarında savaşan Müslümanları kimse anlatmak istemedi. Müslümanlar devrimin ilk günlerinde yaşanılanları, Rusların birbiriyle olan kavgası gibi görüp tarafsız kalmıştır. Müslümanların tarafsız kalmasını Bolşevik yanlısı olarak ta algılayabiliriz. Çoğu Müslüman, Bolşevik’in, sosyalizmin ne olduğunu dahi bilmeden, İslam ülkesi hayalleri ile ölümüne savaştı. Özgürce dinlerini yaşayacaklardı. Lenin’in çağrısı ve Sultan Galiyev’in gayretleriyle Bolşevik saflarda yer alan Müslümanlar, devrimin tamamlanmasının ardından verilen vaatlerin yerine getirilmesini istedi. Ne yazık vaatlerin hiçbiri yerine getirilmez. Önce Lenin oyalar Müslümanları. Lenin ölünce Müslümanların İslam ülkesi hayali suya düşer. Sovyetleri yönetmeye Stalin başlar. Basın yoluyla, edebiyat yoluyla haklarını isteyen Müslümanlar, Stalin’in emri ve planlarıyla tek tek yok edilir. Öncelikle Müslüman Kızılordu’nun önde gelenlerini katlettiler. 1918-1923 yılları arasında aktif olarak Sovyet devriminde yer alan Sultan Galiyev ve birçok aydın Müslüman vatana ihanet suçlamasıyla önce yalnızlaştırıldı, hapse atıldı, ardından infaz edildi. Bu kıyım 1938’lere kadar sürdü. Çoğunun mezarı dahi bulunamadı. Sovyetlerin yıkılmasının ardından katledilen bu insanların mezarlarına ulaşılmaya çalışılsa da nafile, fazla bir sonuç elde edilemedi. 60’larda, 70’lerde kendini Türkiye’de göstermeye başlayan Sovyet eksenli sosyalist düşüncede, bağımsızlık ve İslam ülkesi adına canlarını veren Bolşevik Müslümanlardan hiçbir zaman bahsedilmedi. Ekim Devrimi gerçekleşmeden önce, Çarlık Rusya Erzurum’a kadar işgal etmiş, İstanbul Boğazı’nı ele geçirmenin hesabını yapıyordu. Yıllarca kimi kesim şu yalanı söyleyip durdu:

“Sovyetler, Lenin ve Stalin Türkiye’ye iyilik etmiştir, faydası dokunmuştur. Çarlık ordusu Anadolu’yu işgal etmişti. Sosyalizm gelince buraları terk ettiler.”

Doğrudur, sosyalizm gelince terk ettiler ama neden? Bu sorunun doğru cevabını yıllarca gizlediler, çarpıttılar. Bolşevik saflarda yer alan Müslümanların gayretleriyle, Rus ordusu Anadolu’dan çekilmiş, İstanbul Boğazı’nı ele geçirme planı askıya alınmıştır. Stalin makamını sağlamlaştırdıktan hemen sonra ölünceye kadar İstanbul Boğazı’nda ve Kars bölgesi üzerinde hak iddia etmiş, ısrarla istemiştir.

Bölge Müslümanları hakkında bir diğer bilinmeyen ise Bolşevikler eliyle Taşnaksütyun çetesi tarafından Fergana vadisinde Ermenilerin gerçekleştirdiği katliamdır!

Kaynakça: Mehmet Poyraz, Sultan Galiyev, KDY Yayınları, Ekim 2022.