Tasavvuf neden “İslâm Mistisizmi” değildir-2

Tasavvufun İslâm mistisizmi olarak nitelenmesinin doğru olup olmadığını geçen sayıda sorgulamaya başlamış ve Türkiye’de yazılan Tasavvuf Tarihi kitaplarında bu nitelemenin görünümünü kronolojik olarak sıralamaya gayret etmiştik. Sonuçta tasavvufla mistisizm arasında kurulma eğiliminde olan özdeşliklerin Türk modernleşme tecrübesiyle irtibatlı olduğu noktasına ulaşmıştık. Çünkü bu tartışmalar daha önceki asırlarda yazılmış eserlerimizde karşımıza çıkmıyordu. Ancak 19. yüzyıl sonlarıyla 20. yüzyıl başlarında böyle özdeşleştirme girişimleriyle karşılaşmaktaydık. Bunlardan bir kısmı konunun anlaşılmasına yönelik ve Batıyla başa baş ya da en azından göz hizasında bir entelektüel mücadelenin ürünü gibi gözüküyordu.

Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren Batı karşısında özgüvenimizin sarsılmasına ve direnme gücümüzün kırılmasına paralel biçimde bu yaklaşımın giderek teslimiyetçi bir yaklaşıma dönüştüğü anlaşılıyor. Diğer yandan yeni nesillere geçmişimizle ilgili bazı unsurların Batıyla mukayese edilmeden verilmesinin geçmişimizi anlama noktasında zaaflara sebebiyet verebileceği endişesi de bir başka faktör gibi görünüyor. Ama başka kültür ve medeniyetlerle başa baş ya da göz hizasında olmanın ortadan kalktığı, bir üst-alt ilişkisi içerisinde alışverişlerin zorunlu hale geldiği durumlarda oluşan kavramların içeriden değil daha çok dışarıdan gelen motivasyonlarla şekillendiği ve bu tür kavramsallaştırmalarla yeni yüzyıllarda sağlıklı adım atılamayacağı meselesi temel hareket noktamızdı. Bunun için medeniyet konusundaki üretim gücümüzü yitirdiğimiz dönemlere ait kavramsallaştırmaların sorgulanması gerektiğinin açık olduğunu da belirtmiştik. Yazımıza ara verirken mistisizm kavramının Batıdaki gelişimi ve anlaşılış biçimlerini kendi tecrübemizle kıyaslayarak bunu yorumlamanın gereğine işaret etmiştik. Kaldığımız yerden devam edelim.

2- Mistisizm Kavramının Batı Dünyasındaki Gelişimi Üzerine

Acaba gerçekte mistisizm kavramı tam olarak neyi ifade ediyor? Mistisizmle mistiklik aynı şeyi mi ifade ediyor, yoksa aralarında bir fark var mı? Kavramın “mistik” köküne bir -izm ekiyle ne zaman kullanıma girdiği noktasında herhangi bir netlik var mı? Batı dünyasında mistisizm kavramı bizim anladığımız gibi mi anlaşılıyor? Batıda mistisizm kavramının ortaya çıkışından itibaren herhangi bir içerik değişikliğine uğramadan günümüze gelmiş olduğu iddia edilebilir mi? Esasen bu kavramın geçmişi nedir? İlk olarak kimin, nerede, ne zaman ve ne için kullandığı tespit edilebilir mi? Bu kavramın mistik ve mistiklik kavramlarıyla nasıl bir alâkası var? Bu kavramlar bilerek ve/veya bilmeyerek birbirinin yerine mi kullanılıyor? Özellikle mistisizm kavramın yaygınlaşması ne zamana tekabül ediyor? Günümüzde insanlık tarihindeki mâneviyat akımları için mistisizm kavramının hayli yaygın bir kullanım alanı bulmuş olması bu kavramın bütün mâneviyât biçimlerini ifade etme konusundaki doğruluğunu ve kapsayıcılığını garanti eder mi?

Aslında bu konuyu yazmak bana düşmezdi ama Batıda Doktora yapmış meslektaşlarımızın bu konularla ilgili çalışmaları gözümüze ilişmeyince ister istemez okuduklarımızla zihnimizde oluşanları bir araya getirerek okuyuculara sunmak bize kalmış gözüküyor. O halde sorduğumuz soruların cevaplarını bir kısmı elimiz altında bulunan bir kısmına da açık kaynaklardan ulaşabildiğimiz kadarıyla Batı literatüründe arayacağız. Bunu yaparken zaman zaman daha önce belirttiğimiz yazı ve kitaplarıyla konuya eğilmiş olan Gelenekçi Ekol’ün kurucu şahsiyetlerinden Guénon’a atıf yapabiliriz. Buna Carl Ernst ve Malezyalı Din ve Tasavvuf Tarihi uzmanı Din Muhammed’i de ekleyebiliriz. Ancak böyle ağır bir konuyu birkaç yazarın sırtına yüklemek doğru ve insaflı bir yaklaşım olmaz. Bu sebeple saydığımız yazarların görüşlerine ilgili kısımlarda temas etsek de muhtemelen onların kaynakları arasında yer alan bazı kitap, sözlük ve ansiklopedilerden yardım almak durumundayız.

Dikkatimi çeken önemli noktalardan biri, rastladığım ansiklopedilerde mistisizm maddelerini yazan yazarların mistisizm ve mistiklik kavramları arasında herhangi bir ayrım yapmaması ve mistiklikle mistisizmi birbiriyle eşitlemesidir. Tercih böyle yapılınca rastlayabildiğim bütün yazarlar mistisizm kavramının ilk olarak ne zaman kullanıldığı konusundaki sorularımı cevapsız bıraktılar. Oysa mistiklik kavramı daha eski olsa da mistisizm kavramı daha yeni ve modern bir kavram olmalıydı. Nitekim Tasavvuf Tarihi adlı çalışmasında mistisizm kavramını kullanmakta pek istekli görünmeyen, hatta tasavvufun Hıristiyan mistisizmiyle neredeyse zıtlık olarak görülebilecek farklılıkların olduğunu beyan eden Rus tasavvuf tarihi araştırmacısı Alexander Knysh konuyla ilgili sonradan kaleme aldığı bir çalışmasında Bernard McGinn’in Precense of God adlı serî kitaplarının ilki olan Foundations of Mysticism adlı çalışmasından naklen mistik ilâhiyat kavramının “mistisizm kavramının ortaya çıkmasından bin yıl öncesine” gittiğini, dolayısıyla kavramın on yedinci yüzyıl mistiklerinden Jean-Joseph Surin (1600-1665) tarafından icad edildiğini iddia eden Michel de Certeau’ya ait akademik görüşü reddettiğini ifade eder. Hatta daha ileri giderek McGinn’in bu tespitinin tasavvufu isimlendirme noktasında kullanılan sufizm teriminin de Avrupalı oryantalistler tarafından icad edildiğini söyleyen Carl Ernst’in fikrine oldukça benzediğini de ekler. Biz sufizm terimine daha sonra döneceğimiz sözünü vererek mistisizm bahsine devam edelim.

Knysh’in verdiği ipucu sayesinde McGinn’in ifadelerine başvurduğumuzda, gerçekten de mistik teoloji teriminin mistisizmden bin yıl önce geldiğinin, mistisizm teriminin ise on yedinci yüzyılda üretildiğinin vurgulandığını görüyoruz. Hatta McGinn bununla kalmayarak bu terimin üretilmesi sayesinde Batı’nın kutsala yönelik tutumlarında temel bir değişimin var olduğuna da işaret eder. Bu ifadelerde on yedinci yüzyıldan önce “mistisizm” diye bir kavram olmadığı kabulü hissediliyor! Ancak şunu açıkça söylemek mümkündür: Kavramın on dokuzuncu yüzyılda yaygın bir şekilde var olduğu kesindir! Yani aydınlanmanın pozitivizme evrildiği yüzyıl! Bunu buraya şimdilik bırakalım ve mistisizm kavramının öncesine bakalım.

* * *

Mistisizm teriminin “mistik” kavramından geldiği kesindir. İncelemeler mistik kavramının eski Yunanca’daki Misterion kelimesine kadar gittiğini, dolayısıyla hayli eskilere giden bir geçmişi olduğunu gösteriyor. Bu kelimeden gelen Mystery ya da bunun çoğulu olan Mysteries terimi ilgili sözlük ve ansiklopedilerde mutlaka bulunmakta. Eğer McGinn’in de gösterdiği gibi, mistisizm kavramının mistik kavramı kadar eskilere giden bir geçmişi bulunmuyorsa, her şeyden önce bu iki kavram arasında bir ayrım yapmanın elzem olduğu ortaya çıkıyor.

* * *

Peki Batı dünyasında bu kavramların yerleşmesinden önce mistik ve mistisizm kavramları yerine ne kullanılıyordu acaba? “Orta Çağ” Batı dünyasının (-ki ilkokuldan itibaren Tarih Çağları levhalarının duvarlarda yer aldığı bir eğitim sisteminden geçen insanlara anlatmak ne kadar zor olsa da “Orta Çağ” kavramı zaten Batı’ya ait bir kavramdır ve bu elbise uyup uymayacağına bakılmaksızın bütün ülkelere giydirilmiştir -tıpkı aşağıda temas edilecek olan din, mistisizm ve rasyonel/irrasyonel kavramları gibi) dînî ve mistik eğilimlerinin farklı gelişmeler gösterdiği bir zaman dilimidir.

Batı dünyasında mistik yaşantının murâkabe mânâsına gelen contemplatio terimiyle karşılandığı, bu konuyla ilgili olarak bazen de mistik terimine rastlandığı ifade edilir. Bu ifade İngilizce’de contemplation (murâkabe/derin düşünce) ve contemplative life (murâkabe hayatı, derin düşünceye dayalı hayat) ile karşılanır. Bu ifâdenin karşılığı olan murâkabe İslâm’ın mâneviyat yorumu olan tasavvufta her hâl ve durum içinde Allah’ın gözetleyici oluşunun farkında olmak anlamında kullanılan bir terimdir. Esasen derin düşünce denilen şeyin temel hedefi budur. Kadîm zamanlarda da bu eğilimlerin benzerlerine rastlanabilir. XIV. yüzyılda yazarı bilinmeyen, fakat mistik çevrelerde oldukça etkili olan The Cloud of Unknowing adlı İngilizce yazılmış bir eserin kaynağının genellikle Dionysius Areopagite’nin Theologia Mystica adlı eserine kadar çıkarıldığı ifade edilmiştir. Ama burada da -ism ekiyle bir mistisizm kullanımının olmadığı gayet açıktır. Yine de araştırmaların contemplatio teriminin sıklıkla kullanımına karşı mistik kullanımının daha az olduğunu gösterdiği de kaydediliyor.

Burada aklıma gelen sorulardan ikisi de şuydu: Acaba mistisizm kavramı ilk olarak ne zaman kullanıldı? Mistisizmle mistik ya da mistiklik arasında yazarlar nasıl bir ayrım yapıyor? Bu sorunun önemi şu noktada yatıyor: Mistisizm kavramı, mistik ya da mistiklikten ayrı bir şey olmalı, bunlar arasında bir fark bulunmalı. Öyle değil mi? O halde mistisizm kavramının kullanım geçmişi nasıl görünüm arz ediyor? Soruların ardına düşerek bu terimin ilk olarak ne zaman kullanıldığını, nispeten somut bir fikre ulaşmayı sağlamak üzere kitaplara başlık olarak kullanılmaya başlanması üzerinden tespit etmeye çalışalım. En azından şimdilik buna tam olarak muvaffak olacağımıza garanti veremesek de bazı izlere ulaşmayı umabiliriz.

Görebildiğim kadarıyla asında Mysticism kavramı geçen en eski kitap olmasa bile en eskilerden biri olabilecek çalışma Edward Henry Palmer tarafından 1867 yılında yayınlanmış: Oriental Mysticism. Doğu Mistisizmi adına aldanmayın, çalışma Hâfız’ın şiiri üzerinden İslâm’daki tasavvufu anlatıyor. Böylece başlıktaki Doğu Mistisizmi kavramıyla kastedilen şeyin İslâm’daki tasavvuf olduğu net bir şekilde anlaşılıyor. Bu kitaptan on yıl sonra 1877’de James William Graham, Transactions of the Literary Society of Bombay adlı süreli yayında “A Treatise of Sufism, or Mahomedan Mysticism” adlı makalesini yayınlamıştır. Başlıktan da anlaşılacağı üzere tasavvufa İngiliz dilinde verilecek isim henüz netleşmemiştir: Sufism or Mahomedan Mysticism. Burada sonradan sıklıkla kullanılan Islamic Mysticism terimi bile henüz kitap başlıklarına girmiş gözükmüyor. Tasavvufa “doğu mistisizmi” denilmekle yetiniliyor.

Editörlüğünü William Benham’ın yapmış olduğu 1887 tarihli Dictionary of Religion adlı ansiklopedide “Mystics” maddesi var, hem de “Mystery” ve ardından gelen “Mystical Interpretation of Scripture”, yani Kutsal Kitabın Mistik Açıklaması maddesinden sonra! Ama burada “Mysticism” maddesi yok! Allah Allah! Unuttular mı acaba? Gelgelelim “Mystics” maddesinin içinde bazı cümlelerde mistisizm kavramı geçiyor, yani kavram sözlükte geçiyor ama başlık olarak değil! Buradan ben şu sonucu çıkarıyorum: Demek ki 19. yüzyıl sonunda yazılmış bir Din Ansiklopedisinde mistisizm kavramı kullanımda gözüküyor, ama o zamanlar henüz bir madde başlığı olacak kadar değer kazanmamış, yani en azından terimleşme sürecini tamamlamamış! Mistisizm kavramı müstakil bir ansiklopedi maddesi olabilmek için 1917 yılını ve James Hastings editörlüğündeki Encyclopaedia of Religion and Ethics’i bekleyecektir.

“Mystics” maddesinin ilginç tarafı “her din ve her çağda mistiklere rastlanabil”eceği ifade edilmiş olmasına rağmen sadece Hıristiyan mistiklerden ve onlara öncelik etmiş isimlerden söz etmekte olması! Bahsedilen isimler arasında Antik filozoflardan Hıristiyan mistiklerine, Hutchinsonistler’den Jansenistler’e kadar pek çok kesime mensup kişiler var. Burada müslüman sûfîler sayılmadığı gibi, Hind’den ve Çin’den bir tane bile “mistik (!)” göze çarpmıyor! Sayılanların ortak noktaları Hıristiyanlığa öncelik ettiklerinin kabul edilmesi veya Hıristiyan kültür içinde yer almaları olarak gözüküyor. Üstelik reformistlere daha çok vurgu yapıldığı anlaşılıyor. Zaten mistisizmin “katı şekilciliğe karşı bir tepki” olarak nitelendirilmesi olgusu Hıristiyan kültürü içerisinde düşünüldüğü zaman Katolik Kilisesi’nin baskısına karşı Protestan direnci de hatırlatmıyor değil! Acaba bu durum ansiklopedinin mistikler maddesinde Protestanlara ağırlık verildiği, ancak onların geçmişteki kökenlerinin de ihmâl edilmediği şeklinde yorumlanabilir mi?

Buna karşılık bazı müelliflerin de Katolik mistikleri öne çıkarmaları söz konusu. Bunun yanında Katolik ve Protestan mistiklerini topluca ele alan McGinn gibi araştırmacılar da var. Mistisizm kavramının araştırmacılardan bazıları arasında Katolik-Protestan ayrımına konu olduğu da anlaşılıyor.

Eserde “Gnostics” ve “Sufis” maddeleri de var. Birincisi bir sayfa yer tutarken, ikincisi ancak bir paragraf yer bulabilmiş ve bu paragrafın ilk cümlesinde sûfîlerin İran’da ortaya çıktığı söyleniyor. Bu maddede mistik kelimesi geçmiyor. Sûfîlerden bir tanesinin bile adı verilmiyor, ama madde sonunda [MYSTICISM]  kelimesi var. Muhtemelen köşeli parantez içindeki bu ifade ilgili maddeye atıf yapılması için yazılmış, ancak sözlükte böyle bir madde yer almıyor.

Bu yaklaşımın izini sürersek sonraki dönemde yazılan bir başka ansiklopedide benzer bir durum karşımıza çıkıyor. Hatta Hıristiyan ve Hind mistik düşüncelerine fazla fazla yer ayrılan 2006 tarihli Britannica’nın Dünya Dinleri ansiklopedisinde de “İslâm mistisizmi”ne ayrılan yer yedi satırlık bir paragraf kadar olup sonra Yahudi mistisizmine geçiliyor.

C. H. A. Bjerregaard’ın 1897 tarihli Lectures of Mysticism adlı çalışmasında konuya dair sekiz ders yer alıyor. Ancak ağırlıklı olarak Hıristiyan, Yahudi ve Antik Yunan mistik düşüncesinin işlendiği derslerde Hind mistik düşüncesi diğerlerinden daha az yer bulmaktayken, İslâm mâneviyatı olan tasavvufa beşinci derste Attâr’ın bir şiiri münasebetiyle temas ediliyor.

O yıllarda mistisizm adının ilk defa açık ve net biçimde bir dînî inanış olan Hıristiyanlıkla beraber başlığında yer aldığı kitap muhtemelen William Ralph Inge’in Christian Mysticism adlı 1899 tarihli kitabı olsa gerek. Yazarın çok sonraki yıllarda yayınlanmış Mysticism in Religion (ilk baskısını 1907 yılında yapmış, 1947 ve 1969’da yeniden basılmış) adlı bir kitabı daha görünüyor. Bu kitapta mistisizm kavramı kabul edilmiş gözüküyor ve mistiklikle mistisizm arasındaki farka değinilmiyor. Hıristiyan Kutsal Kitabı, Yunan Mistik Düşüncesi ve Plotinus’a başlık açıldıktan sonra İngiliz edebiyatındaki mistik damara geliniyor. Yani burada da İslâm maneviyatı olan tasavvuf yer almıyor.

Yine aynı yıllarda mistisizm kavramının felsefeden mimariye, müzikten edebiyata kadar pek çok sahaya dair çalışmalara başlık olarak kullanıldığı örneklere de rastlanıyor. Özellikle İngiliz edebiyatındaki mistik damarla ilgili çokça çalışmaya rastlanıyor. Bunlar arasında J. J. Jusserand adlı bir yazarın 1899 tarihli Piers Plowman A Contribution to the History of English Mysticism adlı kitabının başında mistisizm kavramı Fransızca olarak şöyle tarif ediliyor: “İnsan ve ilahiyat arasındaki gizli iletişimi kabul eden dînî veya felsefî inanç.” Mistik kavramına verilen mânâ da şöyle: “Dînî meselelerden bahsederken alegorik maneviyat karakterine sahip olan”. Ama burada da mistik kavramıyla mistisizm kavramının arasındaki tarihî/kronolojik ayrım göz ardı edilmiş gözüküyor. Evelyn Underhill’in mistisizm üzerine çalışmaları ise 20. yüzyılın başında raflardaki yerini almaya başlıyor: Mysticism 1911, Practical Mysticism A Little Book for Normal People (Pratik mistisizme dair sıradan insanlar için el kitabı) 1914, The Mystics of the Church (Kilise mistikleri, eserde tarih yok ama bölüm sonlarında yer alan kaynak listelerindeki son tarihli kitap 1925 tarihini taşıyor). Ancak ne Woods’un Giriş’inde, ne Margaret Smith’in mistisizmin tabiatına dair yazısında, ne Underhill’in çalışmalarında, ne Bouyer’in kavramın kelime anlamına dair verdiği malumatta, Jones Rufus Jones’un Encyclopaedia Religion and Ethics’e yazdığı “Mysticism” maddesinde de, ne Knowles’un “Mistisizm Nedir?” başlıklı çalışmasında, ne Zaehner’in makalesinde mistisizm teriminin ne zaman kullanıldığına ve nasıl bir dönüşüm geçirdiğine dair bilgiye rastlanıyor. Yazarlar genellikle mistik kavramıyla mistisizm kavramını birbiriyle eşitleyerek aralarında herhangi bir ayrım yapmamış gözüküyorlar.

İngiliz tasavvuf araştırmacısı Reynold Alleyne Nicholson 1913 yılında “The Goal of Mohammedan Mysticism” adlı bir makale yayınlayacak, ardından 1914 yılında Mystics of Islam adlı kitabını çıkaracaktır. Daha sonra 1921 yılında Studies of Islamic Mysticism adlı çalışması yayınlanacak, böylece Islamic Mysticism terimi bundan sonra hemen hemen günümüze kadar yaygın bir biçimde kullanılır hale gelecektir. Bu kullanımın yaygınlaşması sonucunda Nicholson Guénon’un eleştiri oklarına hedef olacaktır!

1913’deki makalesini “Mohammedan Mysticism” olarak isimlendirmesiyle 1921’deki kitabın Islamic Mysticism adıyla çıkması 20. yüzyıl başlarında Nicholson’ın zihninde de bu isimlendirmenin henüz tam olarak netleşmediğini gösteriyor. Nicholson aynı tarihte Encyclopaedia of Religion and Ethics’e de “Sufis” maddesini yazmıştır. Enteresan bir şekilde bu ansiklopedideki “Mysticism” maddesinde Antik, Yahudi, Katolik, Protestan, Rus ve modern mistik düşünceler yer alırken konunun İslâm yönü, yani tasavvuf için “Sufis” maddesine referans verilmiştir. Bu tercih tasavvufu mistik olanın dışına itmek için mi yapılmıştır, yoksa sûfîlerle ilgili maddenin “İslâm mistisizmi”nden söz etmesi sebebiyle mi bir ayrım söz konusu olmuştur? Bu nokta çok da net değildir.

Guénon’un da belirttiği gibi Nicholson sözü edilen “Sufis” maddesinde şu cümleyi kullanır: “Bu çalışmada sufî ve sufizm terimleri, onların normal kullanım alanlarında Muhammedî mistik ve Muhammedî mistisizm kavramlarına eşdeğer olarak kullanılacaktır.” Nicholson’ın Studies in Islamic Mysticism adlı kitabının başlığından anlaşılacağı gibi belki de bu maddeyle irtibatlı olarak İslâm mistisizmi kavramının kullanımına sahne oluyor. Yani açıkça Islamic Mysticism teriminin tasavvuf için kullanılması 20. Yüzyıl başlarından pek fazla geriye gitmiyor gibi gözüküyor.

Hindli araştırmacı Surendranath Dasgupta’nın 1927 tarihli altı dersinin kayda geçirildiği Hindu Mysticism adlı eseri Underhill’in çalışmasında eksik kalan bir perspektifin tamamlayıcısı görünümünü taşıyor (ancak eserin sadece bilgilerine ulaşabildim). Böylece Hind mâneviyatı bizzat bir Hindli müellif tarafından mistisizm olarak adlandırılmış oluyor. Sonraki yıllarda da dînî geleneklerin içerisindeki mâneviyat akımlarının mistisizm adıyla araştırma konusu olduğu pek çok eser kaleme alınacaktır.

* * *

Guénon, ilk baskısı 1946 yılında yayınlanan ve Türkçeye İnisiyasyon’a Toplu Bakışlar adıyla çevrilen eserinde doğudaki mâneviyat akımlarına mistik demenin moda haline geldiğini ifade ederken, oryantalist bakışın Batı merkezli mistik tanımını bütün dünyaya giydirmeye çalıştığını ifade etmiş, Nicholson’ın Muhammedan Mysticism ve Islamic Mysticism kullanımlarına karşı çıkmıştır. René Guénon’un TASAVVUF ile MİSTİSİZM kavramlarını kesin çizgileriyle ayıran yaklaşımına sözü edilen açılardan bakmak açıklayıcı olabilir. Guénon, mânevî disiplinlere verilecek isim için de inisiyasyon (initiation/başlangıç, sülûke başlama) terimini uygun görür. Hatta İnisiyasyona Toplu Bakışlar kitabında inisiyatik yolla mistik yolu birbirinden açıkça ayırır. Mistisizm inisiyasyonun disiplinine sahip değil değildir Guénon’a göre. O, inisiyasyonda nizam ve intizam, mistiklikte ise karmaşa ve dağınıklık olduğu kanaatindedir. Öte yandan onun Hristiyan mâneviyat disiplinlerine dair eseri Hristiyan Mistisizmi değil, Hristiyan Mistik Düşüncesi adını taşır. Bu noktada yazar, kavramı -izm ekiyle kullanmama tercihiyle de dikkat çeker.

* * *

Yazımız yine sınırlarını aştı. Bu noktada bir nefes daha alalım ve müsamahanıza sığınarak mistisizm kavramının mânâ çerçevesine dair bazı görüşlerle genel mülâhazalarımızı da yazının devamına bırakalım, efendim.

PROF. DR. ZAFER ERGİNLİ

***

Bu Kısma Yön Veren Kaynaklar:

Bjerregaard, C. H. A. Lectures of Mysticism and Nature Worship. Chicago: Corbitt & Burnham Printers, 1897.

Bouyer, Louis. “Mysticism / An Essay on the History of the Word”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 42-55. New York: Image Books, 1980.

Derin, Süleyman. İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf. İstanbul: Küre Yayınları, 2. Basım, 2017.

Guénon, René. Hristiyan Mistik Düşüncesi. çev. İsmail Taşpınar. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.

Guénon, René. İnisiyasyona Toplu Bakışlar – I. çev. Mahmut Kanık. Ankara: Hece Yayınları, 2003.

Güngör, Erol. İslâm Tasavvufunun Meseleleri. haz. Şeyma Güngör. Ankara: Yer-Su, 2018.

Inge, William Ralph. Christian Mysticism -Considered in Eight Lectures Delivered Before The University of Oxford-. New York-London: Charles Scribner’s Sons-Methuen & Company, 1899.

Inge, William Ralph. Mysticism in Religion. New York-Melbourne-Sydney-Cape Town: Hutchinson’s University Library, ts.

Jones, Rufus M. “Mysticism (Introductory)”. Encyclopaedia of Religion and Ethics. ed. James Hastings. 9/83-84. Edinburgh: T. & T. Clark, 1917.

Knowles, David. “What Is Mysticism?” Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 521-528. New York: Image Books, 1980.

Knysh, Alexander. Sûfîlerin Tarihine Farklı Bir Bakış Denemesi. çev. Ömer Saruhanlıoğlu. İstanbul: Nefes Yayınları, 2021.

Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. çev. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.

Kutluer, İlhan. “Mistisizm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/188-190. Ankara: TDV Yayınları, 2020.

McGinn, Bernard. Foundations of Mysticism  – Vol. I of Precense of God: A History of Western Christian Mysticism –. New York: The Crossroad Publishing, 1990.

Nicholson, Reynold A. İslâm Sûfîleri. çev. Yücel Belli, Murat Temelli. İstanbul: Ataç Yayınları, 2004.

Nicholson, Reynold A. “Sufis”. Encyclopaedia of Religion and Ethics. ed. James Hastings. 12/10-17. Edinburgh: T. & T. Clark, 1921.

Nicholson, Reynold A. “Sufis: The Mystics of Islam”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 179-191. New York: Image Books, 1980.

Nicholson, Reynold A. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.

Palmer, Edward Henry. Oriental Mysticism -A Treatise on the Sufiistic and UnitarianTheosophy of the Persians. London: Luzac & Company Ltd., 1938.

Russel, Bertrand. Mistisizm ve Mantık. çev. Ayseli Usluata. İstanbul: Varlık Yayınları, 1972.

Russel, Bertrand. Mysticism and Logic and Other Essays. London: George Allen & Unwin Ltd., 11. Basım, 1959.

Safa, Peyami. Türk İnkılâbına Bakışlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 11. Basım, 2017.

Smart, Ninian. “Interpretation and  Mystical Experience”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 78-91. New York: Image Books, 1980.

Smith, Margaret. “The Nature and Meaning of Mysticism”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 19-25. New York: Image Books, 1980.

Sunar, Cavit. Mistisizmin Ana Hatları. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2005.

Tahralı, Mustafa. Çağ ve Hakikat -René Guénon’dan Seçme Makaleler ve Yorumlar-. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2018.

Temiztürk, Halil. Hıristiyan Mistisizmine Giriş. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.

Underhill, Evelyn. “The Essentials of Mysticism”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 26-41. New York: Image Books, 1980.

Wendy Doniger (ed.). Britannica Encyclopedia of World Religions. Singapore: Britannica, 2006.

William Benham (ed.). Dictionary of Religion. London-Paris-New York-Melbourne: Cassel & Company Limited, 1887.

Woods, Richard. “Introduction”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 1-15. New York: Image Books, 1980.

Zaehner, R. C. “Mysticism Sacred and Profane”. Understanding Mysticism. ed. Richard Woods. 56-77. New York: Image Books, 1980.